Δήμος Αγίου Βασιλείου (4)
4 Μαΐου 1944
Τα Σακτούρια τίμησαν, στις 4 Μαΐου, την 70η Επέτειο Ολοκαυτώματος του χωριού από τους Γερμανούς Ναζί, στην εκκλησία του Αγίου Κυρίλλου. Η μέρα αυτή θα μείνει βαθιά χαραγμένη στη μνήμη μας και η συνείδησή μας έχει χρέος να μας οδηγεί να βρισκόμαστε εκεί με την ψυχή μας, τιμώντας του προγόνους μας, που με την πράξη τους έγραψαν και λάμπρυναν ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας μας και δικαιωματικά κατέχουν μια εξέχουσα θέση στο πάνθεον των Ελλήνων ηρώων.
Ανατρέχοντας στο ιστορικό γίγνεσθαι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οφείλουμε να επιστρέψουμε τρία χρόνια πίσω, στον Μάιο του 1941, όταν με εντολή του Χίτλερ και υπό τις διαταγές της ανώτατης Γερμανικής διοίκησης αρχίζει σε εφαρμογή το σχέδιο Ερμής που αφορούσε στην κατάληψη της Κρήτης.
Η Κρήτη, ο τόπος μας, το μεγάλο σταυροδρόμι, ήδη από τα αρχαία χρόνια, της Μεσογείου και ο γεωφυσικός και πολιτισμικός σύνδεσμος της Ευρώπης με την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, αναπόφευκτα αποτελούσε και για τους Γερμανούς, στρατηγικό στόχο και κέντρο ανεφοδιασμού.
Η δοξασμένη όμως, κρητική γενιά με την απαράμιλλη λεβεντιά, δεν λύγισε και δεν παραδόθηκε αμαχητί. Η αντίσταση υπήρξε ηρωική και μεγαλουργούσε σε εποχές δύσκολες με πενιχρά μέσα και απέναντι σε ένα αμείλικτο εισβολέα.
4 Μαΐου του 1944. 70 ολόκληρα χρόνια έως σήμερα. Η πιο φρικτή μέρα για τους κατοίκους των Σακτουρίων.
Λίγες μέρες πριν εμφανιστεί η δύναμη των Γερμανών, οι κάτοικοι, μέσα στη δυστυχία και στις κακουχίες, εόρτασαν τις ημέρες του Πάσχα και προσευχόταν η Ανάσταση του Κυρίου να γίνει Ανάσταση για τους ίδιους και την πατρίδα τους.
Οι Σακτουριανοί έδωσαν έναν ηρωικό αγώνα γεμάτο αυταπάρνηση και ψυχικό σθένος, σχεδόν από τις πρώτες μέρες της Αντίστασης.
Διατηρώντας κρυφά ασύρματο, παρείχαν πληροφορίες στο Συμμαχικό Στρατό της Μέσης Ανατολής για τις κινήσεις των Γερμανικών στρατευμάτων στη νότια Κρήτη. Ομάδες αναρτών έμειναν και τροφοδότησαν με τρόφιμα και εφόδια στο χωριό μας. Οι πρόγονοί μας, φυγάδευσαν μεγάλο αριθμό συμμάχων στη Μέση Ανατολή από τον όρμο του Αγίου Παύλου.
Η συμβολή τους στον αγώνα, υπήρξε μεγάλη και ανεκτίμητη. Ωστόσο η Αντιστασιακή δράση αυτή, μαθεύτηκε από τους Γερμανούς και το πρωινό της 4ης Μαΐου του 1944 τα Σακτούρια κυκλώθηκαν από τον εχθρικό κλοιό.
Συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού και ο επικεφαλής του αποσπάσματος, τους κατηγόρησε ότι πριν λίγες μέρες, Αγγλικό σκάφος, αποβίβασε την Ακτή του Αγίου Παύλου αντιστασιακούς, όπλα και πυρομαχικά και ότι από τα Σακτούρια διήλθαν οι απαγωγείς με τον στρατηγό Κράιπε.
Οι συλληφθέντες άνδρες οδηγήθηκαν εδώ, στον Άγιο Κύριλλο για να εκτελεστούν. Μια εκτέλεση που ποτέ δεν έγινε, καθώς με ανώτερη διαταγή, οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο ενετικό φρούριο της Φορτέτζας όπου και φυλακίστηκαν.
Την ίδια ώρα συγκέντρωσαν και τα γυναικόπαιδα, και τους εδήλωσαν ότι την επαύριον θα καταστρέψουν το χωριό. Τους είπαν επί λέξει: «Τον λόγον τον ξέρουν οι άνδρες σας. Εσείς θα κάνετε ένα μακρινό ταξίδι». Τη νύχτα τα γυναικόπαιδα, κοιμήθηκαν εντός της εκκλησίας και του σχολείου φρουρούμενοι. Το πρωί τους υποχρέωσαν να εκκενώσουν τα σπίτια τους για να γίνει η επιλογή της λείας ευκολότερη.
Μέχρι την 6η Μαΐου τα γυναικόπαιδα εκοιμούντο εντός του ναού και του σχολείου υπό φρούρηση. Το πρωί της ίδιας μέρας, εξεδιώχθησαν από το χωριό, μαζεύτηκαν υπό την απειλή των όπλων και ξεκίνησαν με πορεία προς τις Μέλαμπες.
Κάθε μάνα μπορούσε να έχει μαζί της ένα ζώο για να μεταφέρει τον οικογενειακό ρουχισμό και είδη διατροφής. Τα υπόλοιπα ζώα τα άφησαν ελεύθερα. Κάποιες γυναίκες είχαν την πρόνοια, ελπίζοντας ότι γρήγορα θα γυρίσουν πίσω, και τους βάλανε σημάδια στ’ αυτιά με ψαλίδι, ή άλλα μέσα για να τα γνωρίσουν αργότερα. Βγαίνοντας από το χωριό, άκουγαν τις εκρήξεις των σπιτιών που έβαζαν οι Γερμανοί δυναμίτιδα και ανατίνασσαν νιώθοντας μέσα τους ότι καταστρέφουν όλον τον βίο τους. Χωρίς κανένα ίχνος σεβασμού, ανατίναξαν και βεβήλωσαν τους δύο καθεδρικούς Ναούς τω δύο οικισμών. Την διμάρτυρη εκκλησία του Τιμίου Σταυρού και Αγίου Χαραλάμπους. Και τον Άγιο Γεώργιο στο κάτω χώρι, καταστρέφοντας έτσι τους ορθόδοξους λατρευτικούς χώρους των Χριστιανών. Ανατίναξαν και κατέστρεψαν το Δημοτικό Σχολείο, θέλοντας να καταστρέψουν την ελληνική παιδεία και τον σημαντικότερο πολιτισμό όλου του κόσμου. Η μαρτυρική πεζοπορία διήρκεσε 2,5 μέρες έως όταν έφτασαν στο Ρέθυμνο και φιλοξενήθηκαν στα χωριά Άδελε, Πηγή, Λούτρα.
Σε διάστημα 80 ημερών είχαν αποφυλακιστεί οι περισσότεροι από τους αιχμαλώτους συγχωριανούς μας που εκρατούντο στις φυλακές της Φορτέτζας.
Οι τελευταίοι που ήταν 15 σε αριθμό και μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Αγιάς στα Χανιά. Εκεί εκτελέστηκαν στις 16 Σεπτεμβρίου 1944, έχοντας στην ψυχή τους χαραγμένη την εικόνα του όμορφου τόπου τους, της γης των πατέρων τους εκεί όπου μεγάλωσαν, και που η μοίρα δεν τους επέτρεψε να τον δουν. Ξεψύχησαν με την ελπίδα πως τα παιδιά τους, θα ζήσουν μια Κρήτη ελεύθερη και δυνατή, μια ελπίδα που λίγες μέρες αργότερα, άρχισε αχνά να παίρνει σάρκα και οστά, καθώς οι Γερμανοί οπισθοχωρούσαν, εγκατέλειπαν την Κρήτη και την Ελλάδα, αφήνοντας την λευτεριά να αντηχήσει στον ελληνικό ουρανό.
Απολογισμός σε θύματα τα Σακτούρια 15 εκτελεσθέντες στην Αγιά και 14 στα πεδία των μαχών.
Ωστόσο, τα γυναικόπαιδα και όσοι από τους άνδρες που είχαν απελευθερωθεί, επέστρεψαν στον τόπο τους, αντικρίζοντας ερείπια και συντρίμμια.
Τους μόχθους μιας ζωής ισοπεδωμένους, κάτω από τις στάχτες. Πείνα, εξαθλίωση, αλλά κι ο αγώνας για το αύριο, η ελπίδα για την ελευθερία, φώναζε στις ψυχές μας.
Η επόμενη μέρα βρήκε τους Σακτουριανούς ορφανεμένους που έχασαν πατεράδες και αδερφούς χύνοντας το αίμα στο βωμό της ελευθερίας. Χωρίς εκκλησία για να προσευχηθούν, χωρίς σχολείο για να πάρουν τη γνώση τα παιδιά τους, χωρίς σπίτια να διαμείνουν, χωρίς τρόφιμα να ζήσουν.
Ώρα μηδέν για τον τόπο που τους γέννησε, χωρίς αύριο.
Ο αγώνας όμως για την λευτεριά τους έφτανε και τους έκανε δυνατούς για να μπορέσουν να ζουν στη γενέθλια γη τους.
Η συλλογική προσπάθεια, ο εθελοντισμός, ήταν τα απαραίτητα εφόδια για να μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους, να ξανακτίσουν την εκκλησία, το σχολείο και τα σπίτια τους για να συνεχίσουν να ζουν τον αιματοβαμμένο και ποτισμένο με δάκρυα ηρωικό τόπο τους.
Ο χρόνος των προσπαθειών ήταν μακρύς, 15 έτη και πλέον εργάστηκαν με εθελοντισμό για να αρχίσει και πάλι να χτυπάει η καμπάνα του Τίμιου Σταυρού και του Αγίου Γεωργίου, αλλά και το κουδούνι του Δημοτικού Σχολείου.
Ας κάνουμε λοιπόν λόγο γι’ αυτούς τους απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, που διακρίθηκαν όχι μόνο για τον ηρωισμό τους, αλλά και για τη μεγαλοψυχία τους, την ανθρωπιά τους, την έννοια και αγάπη τους για τον τόπο.
Για ανθρώπους αγνούς με ιδανικά!
Για ανθρώπους με όραμα!
Για ανθρώπους με μεγαλείο ψυχής!
Για πατριώτες που ξεχείλιζαν από άσβεστη αγάπη για την πατρίδα τους!
Για πατριώτες γενναίους, που αψηφώντας τον εχθρό, διατήρησαν τα υψηλά ιδανικά τους και τον πόθο για ελευθερία.
Για Έλληνες που δεν δείλιασαν να θυσιάσουν τη ζωή τους για την απελευθέρωση από τα ξένα δεσμά.
Πρέπει να νιώθουμε υπερήφανοι που ως Έλληνες, ως Κρητικοί και κάτοικοι αυτού του ηρωικού χωριού, έλκουμε την καταγωγή μας από αυτούς.
Είναι χρέος μας να φανούμε αντάξιοι και να γίνουμε συνεχιστές τους, ακολουθώντας το λαμπρό παράδειγμά τους, που δίκαια κατέκτησαν μια θέση στην καρδιά μας και με την πράξη τους κρατούν ασίγαστο να καίει το φυτίλι στο λυχνάρι της μνήμης μας.
*Χαραλαμπάκης Ιωάννης-Νεκτάριος, πρόεδρος του Ομίλου Νεολαίας Σακτουρίων
17 Αυγούστου 1943
Η ΣΥΜΠΛΟΚΗ ΣΤΟ ΦΡΑΤΙ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ
Του Ροδακίνου τα βουνά των ανταρτών λημέρια
σε τραγουδούνε λευτεριά χειμώνες καλοκαίρια
Η σημερινή μας συνάντηση εδώ στο Φρατί σκοπό έχει να αποδώσει, 66 χρόνια μετά , φόρο τιμής τόσο στους νεκρούς της συμπλοκής όσο και σε εκείνους που πήραν μέρος και βοήθησαν καθένας με τον τρόπο του . Στόχο έχει να κρατήσει ζωντανό το γεγονός και τη σημασία του με τα αποκαλυπτήρια του μνημείου που στήθηκε εδώ. Γιατί όμως χρειάστηκε να περάσουν 66 χρόνια για να τιμηθεί αυτό το γεγονός; Γιατί αυτή η καθυστέρηση; Γιατί απλώς οι αγωνιστές της συμπλοκής δε διεκδίκησαν δάφνες, καπετανάτα και τίτλους. Γιατί αυτό που έκαναν το έκαναν χωρίς ιδιοτέλεια, με γνώμονα μόνο την αγάπη για τη λευτεριά, την αγάπη για τον τόπο τους. Έτσι σήμερα εμείς βρισκόμαστε εδώ για να αποδώσουμε αυτήν την οφειλόμενη τιμή.
Κυρίες και κύριοι,
Όπως γνωρίζετε, από το Μάιο του 1941 η Κρήτη βρίσκεται στα χέρια του πιο σκληρού κατακτητή, των ναζιστών του Χίτλερ. Η γερμανική μπότα πολύ γρήγορα έφτασε και στο Ροδάκινο. Το Ροδάκινο, όπως και άλλα χωριά , θα αντισταθεί , θα αγωνιστεί εναντίον του κατακτητή και θα αντιμετωπίσει με καρτερικότητα και αξιοπρέπεια τις απειλές , τις φυλακίσεις, τις εκτελέσεις και τα αντίποινα των Γερμανών. Σήμερα εμείς οι νεότεροι Ροδακινώτες και οι Ροδακινιώτισσες νιώθουμε υπερηφάνεια , γιατί το Ροδάκινο δε σιώπησε και αντιστάθηκε εναντίον των ναζί και έγραψε τη δική του ιστορία στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης. Μια ιστορία πλούσια που λίγα χωριά ,όχι μόνον στην Κρήτη, αλλά και στη υπόλοιπη Ελλάδα , έχουν να επιδείξουν. Να αναφέρουμε πολύ σύντομα ότι στο χωριό μας συγκροτήθηκαν 3 αντιστασιακές ομάδες με αρχηγούς το Μανώλη Γιανναδάκη ή Γιαννά, τον Ανδρέα Κοτσίφη και τον Βαρδή Χομπίτη οι οποίες βοήθησαν συμμαχικές αποστολές και συμμετείχαν σε διάφορα γεγονότα. Να αναφέρουμε την μάχη στον Τσιλίβδικα ανάμεσα στους Γερμανούς και το σώμα του Μπαντουβά, τη θηριωδία των Γερμανών που έκαψαν ζωντανές Ροδακινιώτισσες στην Καλή Συκιά, το φόνο του Γερμανού από το Μανώλη Γιαννά και τη φυλάκιση στη Φορτέτζα για 5-6 μήνες συγχωριανών μας που βρίσκονταν στις αγγαρείες στην Αγία Γαλήνη , το κάψιμο του χωριού από τους Γερμανούς και τον εκτοπισμό των κατοίκων του, τη συμπλοκή στο Φρατί, τη συμμετοχή των αντάρτικων ομάδων του Ροδακίνου στην τελική φάση διαφυγής του στρατηγού Κράιπε από την παραλία του Περιστερέ. Μια πραγματικά πλούσια ιστορία που είμαστε σίγουροι ότι με την όρεξη και τη διάθεση του προέδρου και του διοικητικού συμβουλίου του πολιτιστικού μας συλλόγου θα αναδειχθεί.
Σήμερα λοιπόν τιμάμε τη συμπλοκή στο Φρατί. Πώς φτάσαμε όμως στο Φρατί; Είχε προηγηθεί στις 17 Αυγούστου του 1943 ο φόνος ενός Γερμανού από το Μανώλη Γιαννά, που είχε ως συνέπειες το κάψιμο του χωριού, τη φυλάκιση των Ροδακινιωτών που βρισκόταν σε καταναγκαστικά έργα στην Αγία Γαλήνη και το χαρακτηρισμό της ευρύτερης περιοχής του χωριού ως απαγορευμένης ζώνης στην οποία απαγορευόταν η κίνηση και η διαμονή. Είναι χαρακτηριστικό ότι κανείς Ροδακινιώτης δεν βαρυγκώμησε για ό,τι υπέστη από την ηρωική ενέργεια του Γιαννά Μια ηρωική πράξη, που είχε πανελλήνιο αντίκτυπο, ενός άξιου Ροδακινιώτη, ενός παλικαριού, για την οποία στο μέλλον θα γίνει ξεχωριστή αναφορά.
Έτσι λοιπόν για να επανέλθουμε στο Φρατί την 1η Μαίου του 1944 μια γερμανική περίπολος 9-10 ατόμων από το φυλάκιο του Πλακιά φτάνει στο Ροδάκινο για να διαπιστώσει εάν τηρείται η απαγόρευση που είχε επιβληθεί στους κατοίκους μετά το φόνο του Γερμανού από το Γιαννά. Στην περιοχή του χωριού βρήκαν τους Γιώργη Μαμαλάκη , το γιο του Αντώνη και τον Ανδρέα Λουκάκη και τους συνέλαβαν. Επίσης άρπαξαν ένα κοπάδι προβάτων του Στρατή Σταυγιαννουδάκη ή Λυρατζή. Μετά από αυτά οι 6 γερμανοί με τους 3 αιχμαλώτους πήραν το μονοπάτι που οδηγούσε μέσω του Φρατιού στον Πλακιά , ενώ οι υπόλοιποι ακολούθησαν διαφορετική κατεύθυνση. Με πρωτοβουλία του Γιάννη Σταυγιαννουδάκη και με τη σύμφωνη γνώμη των άλλων ανταρτών αποφασίστηκε να στηθεί ενέδρα στο Φρατί, επειδή εκτίμησαν ότι είναι το καταλληλότερο σημείο για να τους χτυπήσουν.
Στο σημείο αυτό θέλω να είμαι πάρα πολύ προσεκτικός. Όπως γνωρίζετε η ιστορία της Κατοχής και της Αντίστασης είναι πρόσφατη ιστορία , η οποία συνεχώς αναθεωρείται, γράφεται και ξαναγράφεται, γιατί έρχονται στο φως νέα ιστορικά στοιχεία. Εμείς σήμερα εδώ δεν επιχειρούμε να μιλήσουμε με κάθε λεπτομέρεια για τη συμπλοκή , ούτε να αποδώσουμε ρόλους πρωταγωνιστή ή κομπάρσου σε κανέναν. Στόχο έχουμε να αναδείξουμε το γεγονός αυτό και να τονίσουμε τη σημασία του. Να αναδείξουμε το συλλογικό και όχι το ατομικό , το εγωιστικό. Έτσι λοιπόν στηριζόμενοι στις προφορικές και γραπτές μαρτυρίες, που είχαμε στη διάθεση μας, με την όποια αξιοπιστία αυτές έχουν, φαίνεται ότι στη συμπλοκή πήραν μέρος ή βοήθησαν καθένας όπως μπορούσε οι παρακάτω οι οποίοι αναφέρονται αλφαβητικά.
Αντωνουσάκης Μιχάλης, Γιανναδάκης Γιώργης, Κοτσίφης Μανώλης, Μπαϊλάκης ή Μπάλλος Μιχάλης από Ασκύφου, , Παπαδογιάννης Μανέλης, ο οποίος πήρε το τουφέκι του Παπαδογιάννη Γιάννη , Παπαδογιάννης Βαγγέλης , Σηφακάκης Νικόλας , Σταυγιαννουδάκης Γιάννης, Σταυγιαννουδάκης Κωστής, Τρουλινός Παντελής από την Καρέ , ο οποίος επίσης πήρε το τουφέκι του Γαλανάκη Γιώργη του Μάρκου και Ψαρουδάκης Λευτέρης από το Όρος.
Έτσι στήθηκε η ενέδρα στο Φρατί . Στην πρώτη γραμμή προχώρησαν οι Αντωνουσάκης Μιχάλης, Παπαδογιάννης Μανέλης, Σηφακάκης Νικόλας και Σταυγιαννουδάκης Γιάννης. Οι υπόλοιποι έκαναν κλοιό και έμειναν πίσω για κάλυψη. Στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκαν από γερμανικά πυρά ο Γιώργης Μαμαλάκης ή Δάσκαλος και ο 11χρονος γιος του Αντώνης . Ο τρίτος αιχμάλωτος ο Ανδρέας Λουκάκης κατάφερε να διαφύγει. Επίσης σκοτώθηκαν και 4 Γερμανοί στρατιώτες , ενώ 2 αιχμαλωτίστηκαν. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που φέρθηκαν στους αιχμαλώτους Γερμανούς στο παρακάτω περιστατικό που μου διηγήθηκε ο Γιάννης Παπαδογιάννης. Ο Βαγγέλης Παπαδογιάννης έφτασε στο σημείο της συμπλοκής αμέσως μετά τους πρώτους πυροβολισμούς και κατάφερε να αιχμαλωτίσει ένα Γερμανό. Όταν πάνω στην ένταση της συμπλοκής κάποιος συγχωριανός μας επιχείρησε να σκοτώσει τον αιχμάλωτο αντέδρασε δυναμικά και τον εμπόδισε λέγοντας του<< ότι οι αιχμάλωτοι δε σκοτώνονται>>. Μια κίνηση που δείχνει μεγαλείο ψυχής , σεβασμό στον αντίπαλο αιχμάλωτο, μια κίνηση γεμάτη ανθρωπιά και ανωτερότητα Δε φέρθηκαν βέβαια το ίδιο οι Γερμανοί στον ηρωικό Δάσκαλο και το γιο του Αντώνη τους οποίους και εκτέλεσαν.
Αγαπητοί συντοπίτες , αγαπητές συντοπίτισσες,
η σημασία της συμπλοκής στο Φρατί είναι πολύ μεγάλη. Ήταν μια ενέργεια αυθόρμητη, γιατί δεν υπήρχε χρόνος να οργανωθεί καλύτερα, με ό,τι θετικό και αρνητικό έχουν οι αυθόρμητες κινήσεις, που έγινε από απλούς ανθρώπους, οι οποίοι αποφάσισαν να τιμωρήσουν τον κατακτητή. Αυτή ακριβώς η δράση των απλών και ανώνυμων ανθρώπων είναι η άλλη πλευρά της Αντίστασης η οποία πρέπει να τονιστεί και να αναδειχθεί.
Με την ήττα των Γερμανών στο Φρατί διαλύθηκε για μια ακόμη φορά ο μύθος για το αήττητο του γερμανικού στρατού και αναπτερώθηκε το ηθικό των σκλαβωμένων.
Επίσης προκάλεσε αίσθηση και ηθική ικανοποίηση η τιμωρία των Γερμανών οι οποίοι , όπως προείπαμε μόνο δεινά και συμφορές είχαν προκαλέσει στο Ροδάκινο.
Τέλος το σημαντικότερο είναι ότι αναδεικνύεται μέσα από την ανάλυση του γεγονότος αυτού η αξία της συλλογικής δράση. Οι αντάρτες πέτυχαν το στόχο τους γιατί λειτούργησαν ενωμένοι σαν μια γροθιά, χωρίς να λογαριάσουν τη ζωή τους, με αυτοθυσία, θάρρος και παλικαριά μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας, συνεργασίας και αλληλεγγύης.
Τελειώνοντας θα μου επιτρέψετε να πω δυο λόγια για την πρωτοβουλία αυτή του Πολιτιστικού μας Συλλόγου. Είναι μια σημαντική πρωτοβουλία που αξίζει πολλά , όχι μόνο γιατί αποκαθιστά μια παράλειψη 66 χρόνων, αλλά γιατί σε μια εποχή πνευματικής ξηρασίας και σιωπής, στην εποχή του ατομικισμού, σε μια περίοδο κρίσης, κρίσης οικονομικής, ηθικής πολιτισμού, ιδανικών αξιών και προτύπων, ο σύλλογος γυρίζει πίσω στις αστήρευτες πηγές της πλούσιας ιστορίας του χωριού μας και αναζητά και βρίσκει πρότυπα , αξίες και ιδανικά τα οποία τα προσφέρει στη νέα γενιά. Ναι, γιατί και οι γενναίοι αγωνιστές της συμπλοκής στο Φρατί και ο τρόπος που έδρασαν μπορεί να αποτελέσουν πρότυπο και πυξίδα για τις μελλοντικές γενιές.
Σήμερα εμείς νιώθουμε υπερηφάνεια γι αυτούς τους ανθρώπους και είμαστε ευγνώμονες για τον αγώνα τους εναντίον των κατακτητών. Σήμερα εμείς καλούμαστε να κρατήσουμε ψηλά τις αξίες και τα ιδανικά για τα οποία αγωνίστηκαν οι πατεράδες και οι μανάδες μας, οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας, τα ιδανικά της ελευθερίας , της δημοκρατίας, της συλλογικής δράσης, της αλληλεγγύης. Και θα το κάνουμε. Αυτή είναι η δέσμευση μας.
Εις το Φρατί η λευτεριά έστησε ένα μνημείο
για να θυμίζει εις τσι γενιές του αγώνα μεγαλείο.
ΖΗΤΩ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΝΑΖΙ ΚΑΤΑΚΤΗΤΩΝ
Η ομιλία πραγματοποιήθηκε απο τον καθηγητή φιλόλογο Ιωάννη Γεωρ. Ανδρουλιδάκη
22 Αυγούστου 1944
Οι Γερμανοί στις 22 Αυγούστου 1944 δρώντας με πανομοιότυπο τρόπο όπως και στα υπόλοιπα χωριά του Κέντρους, εκτέλεσαν 35 κατοίκους του χωριού, έκαψαν τα πτώματα από τα οποία βρέθηκαν ελάχιστα κατάλοιπα και κατέστρεψαν ολοκληρωτικά το χωριό.
ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ 22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ
Η τελευταία καταστροφή του χωριού έγινε:
«Εις το σαραντατέσσερα, στσ’ εικοσιδυό τ’ Αυγούστου
την Τρίτη το ξημέρωμα γίνει το πράμα τούτο».
Το ολοκαύτωμα αυτό δεν είναι μεμονωμένο γεγονός, αφού την ίδια μέρα, «Γύρω τριγύρω στο βουνό εφτά χωριά κάηκαν, αλλά εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο της αντίστασης του λαού στον (κάθε) κατακτητή. Η αντίσταση του Ελληνικού λαού στον τελευταίο πόλεμο άρχισε στι ς28 Οκτώβρη 1940 και δεν σταμάτησε παρά μόνον όταν έφυγαν οι Γερμανοί από τον τόπο μας. Στην Κρήτη, η αντίσταση άρχισε την ίδια μέρα και εντάθηκε στη θρυλική «Μάχη της Κρήτης» (20-30 /5/1941). Άλλαξε μορφή και συστηματοποιήθηκε μετά την κατάχτηση του νησιού από τους Γερμανούς με πρώτη εκδήλωση την απόκρυψη, φιλοξενία και φυγάδευση ( από τα νότια παράλια) των Αγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών στρατιωτών που δεν παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Άλλες μορφές αντίστασης ήταν η δημιουργία αντάρτικων ομάδων, η οργάνωση δολιοφθορών σε βάρος του καταχτητή, οι εκτελέσεις μεμονωμένων στρατιωτών, η απόκρυψη και διατροφή Ελλήνων και ξένων ανταρτών. Μια σημαντική μορφή αντίστασης ήταν η σωστή διαφώτιση του λαού, που καθώς ζούσε απομονωμένος στα χωριά και ήταν μονόπλευρα ενημερωμένος από το Ραδιόφωνο ( που διατυμπάνιζε μέρα – νύχτα όσα εξυπηρετούσαν τους τυράννους), περίμενε σαν τον «μάννα εξ ουρανού» ένα δελτίο από τα «παράνομα» ραδιόφωνα που παράτολμοι πατριώτες συντηρούσαν με καθημερινό κίνδυνο της ζωής τους.
Σ’όλα σχεδόν τα είδη αντίστασης έλαβαν μέρος οι Κρυοβρυσανοί που η παλικαριά τους είναι ξακουστή. Σ’ όλο το διάστημα της κατοχής το ραδιόφωνο ήταν πηγή για σωστή πληροφόρηση της περιοχής, απ’ όπου δεν έλειπαν αντάρτες (Ελληνες ή Άγγλοι) που τροφοδοτούνταν από τους χωριανους και έμεναν σε σπηλιάρια του βουνού ή ακόμη και μέσα στο χωριό μας. και , φυσικά, δεν αγνοούσαν οι Κρυοβρυσανοί τις συνέπειες αν οι κατακτητές ανακάλυπταν αυτή τη δραστηριότητά τους. Χρειάζεται τόμος ολόκληρος για να γραφούν οι δραστηριότητες των Κρυοβρυσανών στα πλαίσια της αντίστασης του Ελληνικού λαού κατά των Γερμανών.
Δεν έλειπαν οι καλοθελητές και οι «φίλα προσκείμενοι» προς τους κατακτητές. Γι’ αυτό και τα αντίποινα των Γερμανών ήσαν πολύ σοβαρά: εγκατάσταση (περιοδεύοντος) φυλακίου, συλλήψεις για εκφοβισμό και συστάσεις, μεταφορά ανδρών στο Ρέθυμνο και κλείσιμο στη Φορτέτζα, χωρίς συγκεκριμένη κατηγορία.
Μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράϊπε (26 Απριλίου 1944), τα αντίποινα των Γερμανών έγιναν με σατανικό προγραμματισμό. Από τις ανακρίσεις προχώρησαν στα πρωτάκουστα βασανιστήρια για να καταλήξουν σε ομαδικές εκτελέσεις και πυρπολήσεις χωριών. Πρώτα καταστράφηκαν τα Σακτούρια (5 Μάη) και γιατί από εκεί διοχέτευαν όπλα στα βουνά,Η κρύα βρύση δεν μπορούσε να ξεφύγει από αυτό το μαρτύριο, αν και οι κομμάντος – Έλληνες και Άγγλοι- που έκαμαν αυτό το πολυσυζητημένο εγχείρημα, δεν πέρασαν από το χωριό μας. Η καταστροφή της Κρύας Βρύσης έγινε με σχέδιο σατανικό και ταυτόχρονα με άλλα επτά χωρά (ή συνοικισμούς) του Αμαρίου: Γερακάρι, Καρδάκι, Σμιλές, Γουργούθοι, Βρύσες, Δρυγιές και Άνω Μέρος.
Τα γεγονότα εκτυλίχτηκαν – σύμφωνα με μαρτυρίες αυτόπτων μαρτύρων- ως εξής:
Πριν από τα χαράματα της Τρίτης 22 Αυγούστου 1944, ακούστηκαν πυροβολισμοί δυτικά του χωριού μας. Λίγοι τους άκουσαν, μα δεν έδωσαν σημασία, αφού οι πυροβολισμοί ήταν κάτι συνηθισμένο για εκείνη την εποχή, όπως ήσαν συχνές και οι επισκέψεις Γερμανών στα χωριά για να πάρουν άντρες «για τα έργα».
Ελάχιστοι χωριανοί έφυγαν, ίσως από κάποια προαίσθηση οδηγούμενοι. Άλλοι συγκεντρώθηκαν σ’ ένα καφενείο και , αφού αντάλλαξαν απόψεις για τους πυροβολισμούς που είχαν ακουστεί, κατάληξαν στο συμπέρασμα πως δεν υπήρχε κίνδυνος, γι’ αυτό και γύρισαν στα σπίτια τους. Σε λίγη ώρα όμως ολόκληρο το χωριό βρέθηκε περικυκλωμένο από ειδικά εκπαιδευμένους στρατιώτες, περίπου 350.
Πολύ λίγοι πρόλαβαν να ξεφύγουν από τον κλοιό, μερικοί είχαν ήδη φύγει για να πάνε στα περιβόλια (να ποτίσουν) ή είχαν διανυκτερεύσει στην εξοχή για να μαζέψουν χαρούπια από μακρινές περιουσίες. ¨Όλοι οι άλλοι οδηγήθηκαν βίαια στο Δημοτικό Σχολείο, που τότε ήταν στην πλατεία του χωριού. Τους άντρες τους ξεχώρισαν από τα γυναικόπαιδα και τους οδήγησαν στην Εκκλησία. Εκεί έγινε ονομαστικό προσκλητήριο των καλύτερων ανδρών του χωριού μας και συμπληρώθηκε ο προκαθορισμένος αριθμός των μελλοθάνατων, αφού βρέθηκαν αναπληρωματικοί για όσους απουσίαζαν. Αξίζει να τονιστεί ότι είχε προκαθοριστεί να θανατωθούν 30 χωριανοί μας, καθορισμένοι όμως και γραμμένοι σε ειδικές καταστάσεις, όπως μαρτυρούν αυτόπτες μάρτυρες. Δεν είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι δεν αποκλείεται να έχουν συνταχτεί αυτές οι καταστάσεις από δωσίλογους και συνεργάτες των Γερμανών. Αφού μετέφεραν τους άντρες στην εκκλησία, και μέχρι να γίνει η διαλογή των μελλοθανάτων, έδωσαν διαταγή στις γυναίκες να πάρουν μαζί τους ό,τι μπορούσαν να σηκώσουν και να φύγουν – με συνοδεία- για το Σπήλι. Σε απερίγραπτες σκηνές έγινε η αποχώρηση των γυναικών από την πλατεία, γιατί όλοι έβλεπαν πως θα γίνει μεγάλο κακό.
Μετά τη διαλογή των μελλοθανάτων, οι υπόλοιποι άντρες του χωριού, (και οι άλλοι από τα γύρω χωριά που είχαν μεταφερθεί από τους Γερμανούς για «κάλυψη» ή για εφεδρεία), μεταφέρθηκαν με συνοδεία στη διακλάδωση του δρόμου για την Κρύα Βρύση. Από εκεί με αυτοκίνητα, και ένοπλους φρουρούς, οδηγήθηκαν στο Σπήλι, όπου είχαν οδηγηθεί προηγουμένως τα γυναικόπαιδα. Αφού τους συγκέντρωσαν όλους έξω από το Δημοτικό Σχολείο Σπηλίου τους είπαν πως είναι απαγορευμένη ζώνη η Κρύα Βρύση και όποιος πλησιάσει θα θανατωθεί. Ακόμη πως μπορούν να πάνε στα γύρω χωριά.
Κατά το απόγευμα (5.μμ περίπου), σύμφωνα με πληροφορίες μαρτύρων αξιόπιστων, έγινε η εκτέλεση. Δεν σώθηκε κανείς αυτόπτης μάρτυρας. Συνάγεται όμως πως οι μελλοθάνατοι οδηγηθήκαν στο (τότε) Κοινοτικό Γραφείο και αφού έριξαν οι Γερμανοί κάποια πολύ δυνατή εκρηκτική ύλη (ίσως μελανίτιδα) την πυροδότησαν και σε λίγα δευτερόλεπτα τα πάντα έγιναν στάχτη. Τόσο υψηλή θερμοκρασία αναπτύχθηκε, ώστε και τα οστά των αγωνιστών της ελευθερίας αποτεφρώθηκαν και ελάχιστα μονό βρέθηκαν (στην ανάχωση που έγινε το 1948) και είναι τοποθετημένα σε ειδικές θήκες του μνημείου των πεσόντων που φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Γιάννη Κανακάκη και βρίσκεται σήμερα στη μέση της ευρύχωρης πλατεία του χωριού. Κανένας, φυσικά, δεν ήταν βέβαιος για την τύχη όσων κράτησαν οι Γερμανοί στο Χωριό. Όσα εκτέθηκαν παραπάνω έγιναν γνωστά πολύ αργότερα. Η αγωνία όλων, λοιπόν, ήταν συγκεντρωμένη στο πως θα σώσουν τους «κρατούμενους». Διαδόθηκε πώς τους πήγαν στις φυλακές της Αγυιάς στα Χανιά ή στη Γερμανία. Άρχισε η αγωνιώδης αναζήτηση. Στο μεταξύ οι εκπρόσωποι του «Ευρωπαϊκού πολιτισμού», έχοντας αυστηρά αποκλεισμένο το χωριό, με ειδικά συνεργεία κατεδαφίσεως άρχισαν να το ισοπεδώνουν. Άρχισαν από την ανατολική άκρη του χωριού, αφού προηγουμένως έπαιρναν από τις αποθήκες των σπιτιών τα εισοδήματα που ο τίμιος ιδρώτας των Κρυοβρυσανών είχε μαζέψει. Η πυρπόληση του χωριού διήρκησε 8 μέρες. Η αγωνία των ξεσπιτωμένων χωριανών είχε κορυφωθεί, γιατί εκτός από τον καημό για τους 35 αγνοούμενους έβλεπαν τα σπίτια τους να γίνονται στάχτη και δεν τολμούσαν να επιτεθούν στους Γερμανούς, γιατί νόμιζαν πως ζούσαν ακόμη οι αγνοούμενοι θα έχαναν τη ζωή τους, από ένα τέτοιο τόλμημα. Ακόμη, και οι αντάρτικες ομάδες που επίμονα ζήτησαν να τους επιτραπεί να επιτεθούν στους Γερμανούς, συνάντησαν την άρνηση των ξεσπιτωμένων χωριανών.
Η εγκληματική δραστηριότητα των Γερμανών στα 8 χωριά του Κέντρους έγινε γνωστή από τον Τύπο, όπου δημοσιεύτηκε σχετική «Γνωστοποίησι», του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης ( εφημ. Παρατηρητής Χανίων, 25 Αυγούστου 1944).
ΜΕΤΑ ΤΟ ΚΑΨΙΜΟ
Την Τρίτη 29.8.1944, τη νύχτα, οι Γερμανοί εξαφανίστηκαν από το χωριό που το είχαν μετατρέψει σε ένα σωρό ερειπίων. Ψάχνοντας σ’ αυτά οι χωριανοί, αντίκρισαν με συντριβή καρδιάς τα λείψανα των 35 που μέχρι τώρα ήλπιζαν πως ήταν ακόμα στη ζωή. σύντομα ετοίμασαν μνημόσυνο αλλά παράλληλα έπρεπε να αναζητήσουν στέγη, αφού δεν ήταν δυνατό να μείνουν στο ισοπεδωμένο χωριό, και ο χειμώνας επλησίαζε. Ζήτησαν και βρήκαν στέγη και άσυλο στα γύρω χωριά, που οι κάτοικοι τους έδειξαν φιλόξενη διάθεση και αδελφική συμπαράσταση στην τρομακτική συμπεριφορά που χτύπησε το χωριό μας.
ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΜΑΔΙΚΩΣ ΕΚΤΕΛΕΣΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ (1941 – 1944)
ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ 22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944
Ανυφαντάκης Εμμ. Ιωάννης ετών 30
Ασουμανάκης Μιχ. Γεώργιος ετών 27
Ασουμανάκης Κ. Μιχαήλ ετών 52
Βαβουράκης Ι. Γεώργιος ετών 32
Βαβουράκης Ι. Εμμανουήλ ετών 27
Βαβουράκης Π. Ευάγγελος ετών 36
Βαβουράκης Ηλ. Ιωσήφ ετών 52
Βαβουράκης Ηλ. Μιχαήλ ετών 55
Κανακάκης Ηλ. Γεώργιος ετών 61
Κανακάκης Κ. Εμμανουήλ ετών 30
Κανακάκης Γ. Ηλίας ετών 26
Κανακάκης Κ. Ιωσήφ ετών 34
Λαγουδάκης Παντ. Γεώργιος ετών 34
Λαγουδάκης Παντ. Μανούσος ετών 30
Λαμπάκης Γ. Νικόλαος ετών 19
Λεβεντάκης Μιχ. Γεώργιος ετών 22
Λεβεντάκης Μιχ. Εμμανουηλ ετών 19
Λεβεντάκης Ν. Εμμανουήλ ετών 29
Μανουσάκης Ν. Γεώργιος ετών 39
Μανουσάκης Οδ. Ελευθέριος ετών 19
Μανουσάκης Ν. Οδυσσέας ετών 48
Μανουσάκης Ν. Χαράλαμπος ετών 38
Μαυροτσουπάκης Μιχ. Εμμ. ετών 39
Πετρακάκης Ν Γεώργιος ετών 43
Πετρακάκης Πετρ. Εμμανουήλ ετών 40
Πετρακάκης Πετρ. Ευάγγελος ετών 44
Πετρακάκης Πετρ. Κων/νος ετών 43
Πετρακάκης Γ. Μιχαήλ ετών ετών 40
Πιτσιδιανάκης Γ. Κων/νος ετών 35
Σαρτζετάκης Ν. Γεώργιος ετών 55
Φωτάκης Κ. Εμμανουήλ ετών 34
Φωτάκης Κ. Ιωάννης ετών 29
Ψυχαράκης Στυλ. Βασίλειος ετών 29
Ψυχαράκης Ι. Γεώργιος ετών 20
Πηγή: «Τα Ρεθεμνιώτικα Ολοκαυτώματα1941-1944»- « Σπ. Μαρνιέρου – Τα ολοκαυτωμένα χωριά του Κέδρους»
29 Αυγούστου 1944
Τον Αύγουστο του 1944, η Κρήτη έγινε μια κόλαση. Οι γερμανοί έκαιγαν και αφάνιζαν τα χωριά μας, σκότωναν ομαδικά και αδιάκριτα. Στο ολοκαύτωμα της Κρύας Βρύσης, οι αντάρτες χτυπούσαν τους γερμανούς έξω από την Κοξαρέ και προτού να στεγνώσει το αίμα των Κρυοβρυσιανών, στις 29 Αυγούστου, έγινε το ολοκαύτωμα της Κοξαρές.
Στην είσοδο του χωριού, στο τέρμα της διακλάδωσης, οι χιλτερικοί προχωρούσαν αποφασισμένοι για την εξόντωση των κατοίκων του.
Δεν πέρασε αρκετή ώρα και κύκλωσαν το χωριό.
Έβαλαν παντού φωτιά και ανατίναξαν ότι οι φλόγες δεν μπορούσαν να καταστρέψουν.
Το χωριό ισοπεδώθηκε.
Παίρνανε μέτρα προφύλαξης οι κάτοικοι της Κοξαρέ, και για αυτό οι χιλτερικοί δεν μπόρεσαν να κάμουν μαζικές εκτελέσεις όπως σε άλλα καμένα χωριά.
Από τους άνδρες του χωριού, έναν που βρήκαν τον έκαψαν ζωντανό.
Ευτυχώς που το μίσος τους δεν ξέσπασε στα γυναικόπαιδα όπως έγινε τον Οκτώβρη του 1943 στην Καλή Συκιά.
Την θυμούνται εκείνη την ημέρα την 29η Αυγούστου 1944 όσοι τη ζήσανε. Τη βαστάνε άσβηστη μέσα τους. Μια πικρή μέρα.
Το σύννεφο της μαύρης συμφοράς άπλωσε πάνω από την Κοξαρέ και την σκέπασε θανατερά.
Το ξημέρωμα εκείνης της πυρωμένης νύχτας, το σκοτείνιασε η κάπνα της οργής και της εκδίκησης των χιτλερικών.
Εκείνο το Αυγουστιάτικο πρωινό, μέσα στα τόσα αποκαϊδια και χαλάσματα, μέσα σε τόσες αυλόπορτες και μεσοδόκια των καρβουνιασμένων σπιτιών, δεν έβλεπες να ξεχωρίζουν, αν πολεμούσε η λάμψη της αντρείας τη μαυρίλα της βαρβαρότητας, ή αν ανθούσε η λευτεριά.
Τα γύρω βουνά, τα φαράγγια του Κουρταλιώτη και του Κοτσυφού, μα και οι στάχτες των σπιτιών τους μαρτυρούν για την θυσία τους.
Η Κοξαρέ στάθηκε, αμύντορας, αλλά και μάρτυρας.Και χρησιμοποιώ την λέξη μάρτυρας, με την διττή σημασία που έχει μόνο στην Ελληνική. Δηλώνει αυτόν που είναι αυτόπτης μάρτυρας γεγονότων αλλά και ταυτόχρονα αυτόν που θυσιάζεται για την πίστη, για την πατρίδα, για την αρετή, για το ουσιώδες.
Το Ολοκαύτωμα της Κοξαρέ, εντάσσεται στη μακριά αλυσίδα των δοκιμασιών που σημάδεψαν το Αντιστασιακό Έπος του Ελληνικού λαού και ειδικότερα του Κρητικού, στην σκοτεινή περίοδο της κατοχής.
Και πολλά άλλα χωριά του Αϊ Βασίλη και της Κρήτης κάηκαν και ανατινάχθηκαν.
Δεν υπάρχει πόλη ή χωριό να μην πενθεί λίγους ή πολλούς τουφεκισμένους και όμηρους.
Ήρωα, πλάκες και μνήματα, σταυροί και μαυροφορεμός, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα των αντίποινων και των θηριωδιών.
Το ολοκαύτωμα της Κοξαρέ, επιβεβαιώνει την οδυνηρή αλλά και μεγαλειώδη αλήθεια, ότι η λευτεριά στον τόπο μας, εξαργυρώθηκε με το ακριβό τίμημα του αίματος και της καταστροφής.
(Ἀπόσπασμα ἀπό τήν ὁμιλία τοῦ Μαν.Μαστορογιαννάκη,δημάρχου Φοίνικος,κατά τήν διάρκεια ἐκδηλώσεως γιά τήν ἐπέτειο,τόν Σεπ. τοῦ 2007)